Patstelling. Dat is het beeld dat uit de formatie opstijgt. Formeren met de Christen Unie (CU) hoeft niet zonder perspectief te zijn, maar de botsing tussen deze partij en D66 op het punt van bijvoorbeeld voltooid leven is zo mogelijk nog principiëler dan dat over migratie – waarbij het standpunt over migratie van CU net zo luidt als die van Groen Links (GL). De andere partijen laten nog minder ruimte voor een succesvolle formatie. Geen wonder dat er over een minderheidskabinet wordt gesproken. Maar eerder lijkt het echte probleem een permanente ‘onderdruk’ in de relatie van de grote drie VVD, CDA en D66 te zijn. Die moet eerst worden opgelost. Hier wordt een formule aangereikt om daar wat aan te doen. Het start echter bij de inhoud.
Tom Jan Meeus schreef in het NRC dat we over het formatieproces ‘lang geen volledig inzicht hebben in wat zich precies heeft afgespeeld.’ Ik vraag het me af. Het laat zich aardig uittekenen:
Geen van de onderwerpen die nu op de agenda zijn gezet zijn onoplosbaar, al helemaal niet in het licht van de bloedernstige situatie in 2010. Dat geldt ook voor migratie. Een land als Duitsland staat met miljarden klaar om in Noord-Afrika te gaan investeren, de grootste herstart van ontwikkelingsgeschiedenis in de wereldgeschiedenis. Dat moet een partij als Groen Links toch aanspreken? Maar nee, een fantasieloos hertrekken van oude lijnen leidt tot het weglopen van de tafel. Kom nou. Ook dat is een teken van onderdruk. Duurzaamheid als breekpunt? Geen van de betrokken partij heeft er belang bij dat te laten gebeuren, ook niet met boeren in de achterban.
Onderdruk dus. De relatie goed houden is prima, maar zelf inhoudelijk de nek uitsteken kent weinig beloning. Het grootste wantrouwen geldt hier de premier, dezelfde die volgens Tom Jan Meeus nu echt het initiatief naar zich toe moet trekken. Na drie kabinetten en een onderhandelingspraktijk die door de VVD wordt doorgetrokken tot op lokaal niveau, weet iedereen dat deze partij in de fase van de formatie overal ‘ja’ op zal zeggen, om dan alsnog de agenda naar zich toe te trekken nadat de deal is gesloten. Daar lijkt ook nu erg weinig tegen te doen. De enige manier om deze onderhandelingen weer op gang te krijgen is door als VVD de nek uit te steken. Als er dan een agenda op tafel komt die heel wat concreter is dan het eigen verkiezingsprogramma, ja dan wordt de druk voldoende opgevoerd om zaken te kunnen doen. Gaat dat gebeuren? Het is zo ‘out of character’ voor deze premier dat je daar niet van uit kunt gaan.
Wat te doen? Een minderheidskabinet formeren? Dat verergert het probleem alleen maar. Het brengt CDA en D66 alleen nog maar sterker in een platgeslagen PvdA-positie. De partij die er als vierde bijkomt heeft wellicht nog het minste te vrezen. Ministers plukken uit andere partijen, analoog als bij het kabinet Den Uyl? Het versterkt alleen maar de argwaan bij CDA en D66. Krijgen zij ook zo'n behandeling?
De kern van deze formatie is de zorg van de niet-VVD partijen dat zij zich onvoldoende kunnen profileren na de formatie. Niets wat de premier zegt zal die zorg weg kunnen nemen. Integendeel. Zolang Rutte in procestaal blijft hangen zal die zorg alleen maar toenemen. Het enige wat wellicht zou kunnen helpen is een vrije hand met vrije kwesties. Voor deze formatie is daar een formule voor te maken:
1M + (3 x 2) + (1 x 1):
Migratie (M) wordt per definitie en als enige een vrije kwestie: 1M. Erken dat geen enkele partij het zich kan permitteren om op dit thema geen profiel te maken. Beperk het thema migratie wel tot datgene wat direct de Nederlandse situatie raakt, inclusief de opvang. Dat wat de kiezer direct zal raken.
Daarnaast krijgen de drie partijen van VVD, CDA en D66 elk de ruimte om nog twee punten tot een vrije kwestie te verklaren. De bandbreedte moet daar wel zo klein als mogelijk voor worden gehouden en een van de twee punten mag ook gebruikt worden om het vrije punt van de ander te blokkeren. Randvoorwaarde is verder dat het om punten gaat waar een parlementaire meerderheid voor mogelijk is. Geen praatjes voor de vaak zoals eertijds in de gedoogconstructie met de PVV. De vierde partij die toetreedt krijgt, als deze partij een stuk kleiner is, ook een punt om tot vrije kwestie te verklaren. Niet omdat een partij als de CU zoveel minder verdient, maar nu alles nog open lijkt te liggen, moet er een stimulans blijven voor een grotere partij om toe te treden tot de onderhandelingen.
In historische zin is het gebruikelijk om voor kabinetsformaties formules op te stellen rondom het aantal bewindspersonen. Dat zal deze keer ook wel weer nodig zijn, maar het valt wel bij uitstek aan Rutte over te laten om op dit punt met een faire en sluitende formule te komen. Juist op het punt van de profileringspunten lukt het goochelaar Rutte niet meer, ook niet met opgerolde hemdsmouwen. Dan kan een formule helpen. Maar terug naar het begin: kom als premier van ons allen vooral met een goed te accepteren inhoudelijke programma. Geen formule kan daar aan tippen.
Peter Noordhoek
