Een impressie van de dagboeken van Jhr. A.J.M. van Nispen tot Pannerden, Secretaris-Generaal van het ministerie van Algemene Zaken

Het lezen van deze dagboekaantekeningen in dit boek is inmijn verbeelding begeleid door het bonken van voorhoofden op de tafels van vele biografen die hun boeken over de Nederlandse politiek zonder toegang tot deze dagboekaantekeningen moesten schrijven. Premier de Jong en Jonkheer A.J.M. van Nispen tot Pannerden, de secretaris-generaal van Algemene Zaken (AZ), spraken met elkaar af dat het belangrijk was dat de aantekeningen die ‘Buurt’, zijn opvallende voornaam, gedurende zijn loopbaan bij AZ over zijn werk had gemaakt wel bewaard moesten blijven voor “de geschiedenis”, maar pas na vijftig jaar openbaar zouden worden gemaakt. Het is nu zover – en wat een geschenk aan die geschiedenis.

Met veertig euro wel een beetje duur geschenk, al kan je ook zeggen dat serieuze boeken eigenlijk te goedkoop zijn in ons land. En goed is dit. Verschenen als geschenk bij het afscheid van Mr. Thom de Graaf als voorzitter van het bestuur van de Stichting Parlementaire Geschiedenis, lijkt het er opdat de auteurs dit vooral zien als een uitgave voor een wat exclusief publiek. Maar, al is het wel zo dat het lezen van de dagboeken kennis van zowel de nationale als parlementaire geschiedenis vraagt, meen ik dat deze uitgave absoluut een breder publiek verdient. Het is echter nu al een geweldig tijdsdocument, zeker voorde generatie die de tijd van de nu bijna verdwenen stille generatie beter wil kennen.

In de cockpit van de Nederlandse samenleving

In de cockpit van de Nederlandse samenleving werkte van 1947 tot 1972 een ambtenaar die niet alleen alles meemaakte maar ook vormgaf en dat weer opschreef. Bij het lezen realiseerde ik mij dat veel van de gedragen teksten uit mijn jeugd van troonredes, regeringsverklaringen, kabinetsbesluiten en veel meer uit zijn pen vloeiden. Als bestuurswetenschapper realiseerde ik mij opeens hoezeer hij vormgaf aan het moderne bestuur en de wetenschap van dat bestuur zelf. En zo zijn er heel veel dingen meer te noemen die onze kennis van de geschiedenis verdiepen en vergroten.

Los van dit kennisaspect, is er iets dat ik bijna net zo belangrijk vond. De wijze waarop hij over de 9 premiers (!), de leden van het Koninklijk Huis en vele andere schreef, laat ook een mens zien die je graag volgt in zijn reis van naoorlogs Nederland naar de Provo-generatie. Zijn ‘extra’ tijd, want alles na de oorlog beschouwde hij als extra tijd. In de oorlog weigerde hij als schadecommissaris, werkzaam voor het ministerie van Financiën,  de Jodenverklaring te tekenen en kwam uiteindelijk in de gevangenis van Scheveningen terecht, met als gevolg een gezondheid die zijn hele leven broos zou blijven. Met oog voor detail en menselijke eigenaardigheden schrijft hij zijn bevinden over de extra tijd neer. Niet op afstandelijke wijze, maar concreet en vaak puntsgewijs, waarbij hij toch zeer regelmatig met reflecties komt die het dagelijkse te boven stijgen. Ik geef er hieronder een enkele die relevant voor de lezer van nu kan zijn.

Observaties

Het boek zal geen krantenkoppen meer maken, maar het valt te begrijpen dat de teksten pas nu openbaar worden. Zeker in zijn beschrijving van de Koninklijke familie ontstaat het beeld van een totaal disfunctionele familie. Hij schrijft het super netje op, maar je denkt: wat een kapsones. Het is ook goed te zien dat diezelfde Koninklijke familie een veel te groot beslag legt op de tijd en aandacht van de regering en het (zeer kleine) apparaat van Algemene Zaken en dus van Nederland. En dan hebben het nog niet over het eindeloze gezeur om geld. Er zit een 19e eeuws verhaal in zijn verslag van de 20e eeuw. Kleurrijk, archaïsch en anachronistisch. Maar ook: er zit weinig in over het Koningshuis dat de goede lezer al niet kon weten.

Actueler zijn de beschrijvingen van de vele kabinetscrisissen en hoe bepalend personen daarin zijn. De aantekeningen zitten vol situaties en patronen zoals die nu ook nog voorkomen in het Haagse (eigenlijk is het verbazend om te lezen hoe constant de thema’s zijn die langs komen, terwijl er tegelijk sprake is van enorme vernieuwing.

Personen

Om het even over die personen te hebben. Als goed ambtenaar terughoudend in het geven van een expliciet oordeel, is hij tegelijk nooit mis te verstaan, in het positieve en negatieve. De meest boeiende beschrijvingen zijn die van de premiers, waarbij Drees sr., Zijlstra en De Jong ervoor mij uitspringen. Bij allenlaat hij zien hoe ze zich ontwikkelen en hoe ze overeind weten te blijven. Alle premiers zien zichzelf tekortschieten. Zelfs Drees sr., zelfs Zijlstra. Ze vinden zichzelf amateurs, vinden zich tekortschieten, maar ze hebben allen iets waardoor ze het redden. Over ministers is hij lang niet altijd zo positief. Hij noemt man en paard. Zo geeft hij meerdere beschrijvingen van de manier waarop minister Veldkamp opereerde in de kabinetten waarin hij lid van was. Een briljante man die als minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid moeiteloos wetten en beleidsdocumenten in elkaar draaide en daarin echt hoog gewaardeerd werd, was hij tegelijk iemand die door zijn gedrag – woede uitbarstingen, scherp verwoorde ultimatums, lekken en andere vormen van onbetrouwbaarheid – zichzelf voortdurend onmogelijk maakte. Hij was uit op het premierschap, maar zijn premiers en de SG van AZ wisten dat te voorkomen.

De onderzoeker en bewaker

Dit roept natuurlijk de vraag op hoe hij nu zou staan tegenover iemand als Wilders. Waarschijnlijk zou hij naar hem kijken als exponent van de Indische gemeenschap; het migratieprobleem van die tijd. Al lezend in de dagboekaantekeningen kom je er niet achter wat hij zelf denkt van allerlei ontwikkelingen. Ten tijde van premier De Jong werd van Nispen ook verantwoordelijk voor het onderzoek naar het zeer gevoelige Indische oorlogsverleden. Nu vinden we dat dit te kort schoot, maar wat vooral opvalt is het enthousiasme over het in hele korte tijd kunnen ontsluiten van archieven, het ordenen van de feiten en het opschrijven van een verhaal dat de premier verder hielp. Als een hele goede ambtenaar dus, maar zonder eigen opvattingen over goeden fout. En zo zijn er meer dingen die mist bij deze dagboekaantekeningen. Zo is het toch merkwaardig dat er meer regels worden geweid aan het drankmisbruik van de AR-fractie dan aan de hele vorming van het CDA. Maar het is dan ook niet de pretentie van Van Nispen geweest om volledig te zijn. Hij kon lange periodes vanwege te grote drukte niet aanschrijven toekomen en gaf ook regelmatig voorrang aan andere dan politieke beschouwingen.

Waarom dagboekaantekeningen?

Wel was hij zich er van bewust dat zijn aantekeningen historische waarde hadden. Waarom? Hij is er niet expliciet over. Al lezend denk ik dat hij hiermee recht dacht te kunnen doen aan de prestaties van de negen premiers waarmee hij heeft gewerkt (en waarbij vooral de relatie met Drees sr. Ronduit ontroerend is). Ik vermoed ook dat hij hiermee preventief zijn versie van gebeurtenissen wilde geven, voor als anderen dat verkeerd zouden doen (de Oranjes?). Maar ik denk ook dat het gewoon menselijke ijdelheid is. Je zal maar ambtenaar zijn en anderen de teksten in handen geven die zij dan kunnenuitspreken en succes mee oogsten nadat ze tientallen keren voor ongelukken behoed zijn. Je zal maar premiers coachen, kabinetten redden, in Koninklijke huwelijke bemiddelen, spionage affaires oplossen en altijd de complimenten naar anderen zien uitgaan. En je zal maar zoveel tot stand hebben gebracht: de voorlichtingsfunctie van het Rijk van de grond te hebben getild, de eerste reorganisatie van de rijksdienst hebben gedaan, wetenschappelijk gremia hebben gevoed tot en met de oprichting van de WRR en nog veel meer pionierswerk hebben gedaan. Ja, dan wil je die trots er op toch wel ergens kwijt en zeker in het begin van de dagboeken wordt elk compliment in zijn richting dan ook opgeschreven. Maar je vermoed; zelf bleef hij naar buiten toe altijd in de plooi.

Kwantitatieve en kwalitatieve democratie

En er is wellicht nog een reden dat Van Nispen zijn dagboekaantekeningen in bewaring wilde geven: zijn meer algemene reflecties. Omvatten die een waarschuwing?

Verder doorgaande democratisering is de rode draad in de dagboekaantekeningen, maar ook het bewustzijn dat die democratie kwetsbaar is. Van Nispen komt daarom enkele keren te filosoferen over het verschil tussen wat hij noemt ‘kwantitatieve’ democratie en ‘kwalitatieve’ democratie. Kwantitatieve democratie is de toename aan mogelijkheden om aan het publieke debat mee te kunnen doen en de stem te laten horen. Kwalitatieve democratie is het idee dat een goede werkende democratie ook betere besluiten neemt. Zijn observatie is daarbij dat naarmate de kwantitatieve democratie toeneemt de ontevredenheid over die democratie ook toeneemt. Een voortdurend drift tot perfectionering maakt dat het te ingewikkeld wordt en niet meer gezien wordt hoe ver men al is. We gaan elkaar in de weg zitten. Dan is het een kleine stap naar het roepen om meer autocratisch bestuur. Hij koppelt daar de meer algemene observatie aan vast dat naarmate de kring met betrokkenen groter wordt, er altijd een moment komt dat een kleinere kring zich gaat verbijzonderen om daadwerkelijk besluiten gedaan nemen. Van Nispen denkt dus op systeemniveau na over de aard van democratie en waarschuwt dat de vorm van de democratie nooit de plaats in kan nemen van mensen die samen op een goede manier tot besluitenkunnen komen. Al vraagt het praten tot diep in de nacht.

Waardevol

De dagboekaantekeningen van Van Nispen, inclusief het indrukwekkende einde, zijn een hele waardevolle aanvulling op de geschiedenis. Terecht dat Van Kessel, Van Balen hier hun in tijd in hebben gestoken en hoe goed dat de familie hen daarbij actief heeft geholpen.

Het zegt iets dat alle negen premiers een goede relatie met hem hebben gehad en na hun premierschap ook hielden. Dan heb je niet alleen als ambtenaar maar ook als mens indruk gemaakt.

Alexander van Kessel en Carla van Baalen(bezorgers): In dienst van negen premiers. De dagboeken van jhr.mr. A.J.M. Van Nispen tot Pannerden 1946-1972. Boom, 2024.